Nhờ có vắc-xin phòng bệnh, tỉ lệ mắc bệnh đã giảm hẳn nhưng tử vong còn cao, nhất là trẻ sơ sinh. Người ở mọi lứa tuổi, dân tộc, vùng địa lý đều có thể bị ho gà, chủ yếu là trẻ từ 1-6 tuổi. Sau khi bị bệnh ho gà, bệnh nhân có miễn dịch bền vững rất hiếm khi mắc lại. Bệnh thường xảy ra quanh năm, mang tính lưu hành địa phương. Bệnh vẫn tồn tại trên khắp thế giới, có xu hướng tăng lên trong những năm gần đây.
Cơ chế sinh bệnh
Độc tố của vi khuẩn (Pertussin toxin - Ptx) kích thích vào các thụ cảm thần kinh của niêm mạc đường hô hấp gây ra các cơn ho điển hình, mặt khác, tác động lên hệ thần kinh trung ương ảnh hưởng trực tiếp đến trung khu hô hấp ở hành tủy gây ra những biểu hiện rối loạn hô hấp, nếu nặng có thể ngừng thở. Độc tố Pertussin toxin còn có thể gây ra những ổ hưng phấn ở trung khu hô hấp. Kết quả là tạo ra những cơn ho phản xạ kéo dài.
Sự lan truyền của độc tố ở hệ thần kinh trung ương có thể dẫn tới biểu hiện viêm não, một biến chứng nặng của bệnh ho gà. Ở trẻ sơ sinh, bệnh thường diễn biến nặng, tỉ lệ tử vong cao. Ở người lớn, ít gặp, biểu hiện lâm sàng thường nhẹ, ho dai dẳng nhưng thở vào không rít lắm, ít nôn.
Triệu chứng học thể lâm sàng điển hình
Thời kỳ nung bệnh từ 2-30 ngày (trung bình 5-12 ngày). Thời kỳ khởi phát (hay còn gọi là giai đoạn xuất tiết, giai đoạn viêm long) thường từ 3-14 ngày với các triệu chứng sốt nhẹ từ từ tăng dần; ho khan, hắt hơi, chảy nước mũi, đau rát họng dần dần chuyển thành ho cơn. Thời kỳ toàn phát (giai đoạn co thắt, ho cơn) kéo dài 1-2 tuần; xuất hiện những cơn ho gà điển hình, xảy ra bất chợt, vô cớ, cả ngày và đêm, ho nhiều về đêm.
Cơn ho diễn biến qua 3 giai đoạn: Ho, thở rít vào và khạc đờm; ho, ho rũ rượi thành cơn, mỗi cơn từ 15-20 tiếng ho liên tiếp, càng về sau càng yếu và giảm dần. Ho nhiều làm trẻ thở yếu dần có lúc như ngưng thở, mặt tím tái, mắt đỏ, tĩnh mạch cổ nổi, chảy nước mắt, nước mũi. Vào giai đoạn cuối của cơn ho thì thở rít vào thường xuất hiện cuối cơn ho hoặc xen kẽ sau mỗi tiếng ho, trẻ thở rít vào nghe như tiếng gà tây rít. Khi trẻ khạc đờm trắng, màu trong, dính như lòng trắng trứng là lúc kết thúc một cơn ho; trong đờm có trực khuẩn ho gà.
Bệnh ho gà ở trẻ sơ sinh có nhiều biến chứng khó lường Ảnh: Internet
Sau mỗi cơn ho, trẻ bơ phờ, mệt mỏi, có thể nôn và ra mồ hôi, mạch nhanh, thở nhanh kèm theo một số triệu chứng: sốt nhẹ hoặc không sốt, mặt và mí mắt nặng, loét hăm lưỡi; nghe phổi trong cơn ho gà có thể thấy một số ran phế quản (ran rít, ngáy).
Thời kỳ lui bệnh và hồi phục: Kéo dài khoảng 2-4 tuần, số cơn ho giảm dần, thời gian mỗi cơn ngắn lại, cường độ ho giảm, khạc đàm ít. Sau đó hết hẳn, tình trạng toàn thân tốt dần lên, trẻ ăn được và vui chơi bình thường. Một số trẻ xuất hiện những cơn ho phản xạ kéo dài có khi đến 1-2 tháng.
Biến chứng
Biến chứng hô hấp: Viêm phế quản: Sốt cao, phổi nhiều ran rít, ran ngáy; có trường hợp khạc ra đờm, mũi; bạch cầu đa nhân trung tính ở máu ngoại vi tăng cao.
Dẫn phế quản: Thường là rau quả của bội nhiễm phế quản, phổi; khó phát hiện trên X-quang. Trên phim chụp phế quản thường cản quang 50% trường hợp có dẫn phế quản hình trụ hoặc hình ống, hình ảnh này sẽ hết khi khỏi bệnh ho gà. Viêm phổi - phế quản là biến chứng hay gặp nhất ở trẻ sơ sinh và trẻ suy dinh dưỡng, bệnh như sốt cao khó thở, nghe phổi có nhiều ran ẩm, ran nổ; X-quang phổi có nhiều nốt mờ không đều rải rác hai bên; tử vong cao do suy hô hấp nếu không được điều trị kịp thời.
Biến chứng thần kinh: Viêm não là một biến chứng nặng của bệnh ho gà, tỉ lệ tử vong cao. Trẻ sốt rất cao, li bì, hôn mê, co giật. Nếu được cứu sống có thể để lại di chứng như: liệt nửa người, liệt một chi, liệt dây thần kinh sọ não hoặc rối loạn tâm thần.
Biến chứng cơ học: Lồng ruột, thoát vị, sa trực tràng. Trường hợp nặng có thể vỡ phế nang, tràn khí trung thất hoặc tràn khí màng phổi.
Biến chứng khác: Xuất huyết võng mạc, kết mạc mắt, rối loạn nước điện giải, bội nhiễm các vi khuẩn khác.
Điều trị: Dùng kháng sinh đặc hiệu một trong các loại sau: Ampicillin 75-100 mg/kg/ngày trong 7-10 ngày, Erythromycin 30-50 mg/kg/ngày x 7-10 ngày, Rulid (Roxithromycin) 5-8 mg/kg/ngày trong 7-10 ngày, Clarithromycin, Azithromycin x 7-10 ngày.
Chăm sóc: Cho trẻ ăn nhiều bữa. Nếu nôn nhiều có thể phải cho ăn qua sonde hoặc nuôi dưỡng bằng đường tĩnh mạch. Để trẻ nơi thoáng mát, tránh gió lùa. Dùng thêm các vitamin A, D, C, B1, B6. Theo dõi sát mạch hô hấp. Dùng gamma globulin đặc hiệu trong thời kỳ đầu của bệnh, tiêm dưới da 2-3 ml/lần, cách nhau 48 giờ (tổng liều 2-4 lần).
Phòng bệnh: Cách ly những trẻ bị ho gà 4 tuần kể từ khi có cơn ho điển hình. Những trẻ tiếp xúc phải được tiêm gamma globulin đặc hiệu 0,3 ml/kg/lần, tiêm 2 lần cách nhau 48-72 giờ. Đặc biệt chú ý trẻ sơ sinh và trẻ suy dinh dưỡng. Ngoài ra, có thể dùng Erythromycin đề phòng ho gà cho những trẻ em tiếp xúc với bệnh nhân.
Đặc hiệu: Vắc-xin ho gà đã góp phần làm giảm đáng kể tỉ lệ mắc bệnh và tử vong ở Việt Nam. Ho gà được xếp vào một trong 6 bệnh nằm trong chương trình tiêm chủng mở rộng cho trẻ em.
Hiện nay, thường dùng là vắc-xin kết hợp ho gà - bạch cầu - uốn ván. Trẻ sơ sinh tiêm vắc-xin vào 3 thời điểm: 2-4-6 tháng tuổi; tiêm nhắc lại sau 1 năm, 3 năm và 5 năm.
