Chả vậy mà theo số liệu của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho biết: mặc dầu trong mấy năm gần đây giá cà phê không mấy hấp dẫn, chỉ dao động từ 36-40.000đ/kg. Nhưng bà con không ai chịu bỏ đất hoang như trường hợp với một số cây khác mà trái lại, diện tích cà phê vẫn tăng lên đều đặn. Ví dụ, đến năm 2020, chỉ tính riêng cho khu vực Tây Nguyên thì diện tích cà phê đã đạt con số 639.000ha, tăng 138.300ha so với năm 2010 (26,1%), năng suất cà phê cũng tăng lên 5,7 tạ để đạt mức 28 tạ/ha (tăng 25,5% so với năm 2010). Nhờ vậy, vào năm 2020 nước ta cũng đã cung cấp cho thị trường cà phê thế giới được 1,642 triệu tấn, và vào năm 2022 là 1,77 triệu tấn, vẫn được xếp thứ 2 sau Brazil. Cũng tính đến năm 2020, đã có14.856ha được tái canh và ghép cải tạo, và bà con cũng đã đưa vườn cà phê vào diện xen canh đến 138.100ha (chiếm 21,5%) so với tổng diện tích cà phê của khu vực.

Khi trao đổi với một số bà con, có nhiều ý kiến cho rằng trồng xen các loại cây nông nghiệp vào vườn cà phê không tốn thêm công so với kỹ thuật cũ mà lại có lợi vì có thêm thu nhập ổn định, nhất là vào những năm cà phê mất giá. Theo gói kỹ thuật canh tác cà phê thì khi trồng mới bà con phải thiết kế các hàng cây lâm nghiệp để chắn gió. Việc tìm kiếm đủ số lượng cây chắn gió vừa tốn công vận chuyển vừa tốn thêm chi phí mà không có phần thu nhập bổ sung như trường hợp trồng xen với cây nông nghiệp. Trồng xen cũng không tốn thêm phân bón, nước tưới và các hoạt động chăm sóc khác. Vì vậy, trồng xen trong vườn cà phê là biện phát kỹ thuật được nông dân hưởng ứng rất nhanh chóng. Tiếng lành đồn xa, tin trồng xen trong vườn cà phê mang lại hiệu quả kinh tế cao không chỉ lan nhanh trong khu vực Tây Nguyên mà còn tỏa ra cả nhiều vùng khác.

Người viết bài này cũng có dịp đến thăm một vườn cà phê khác của anh Trần Văn Định, từ nhỏ đã rời quê hương Bình Định, theo gia đình vào lập nghiệp tại ấp 8, xã Nghĩa Trung, huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước. Lúc đầu do chưa có kinh nghiệm làm rẫy và kỹ thuật trồng cà phê còn hạn chế nên cuộc sống gia đình phải trải qua khá nhiều vất vả, gian truân. Đến khi lập gia đình riêng, anh được chia cho 3 ha làm phương tiện sản xuất để sinh sống. Mặc dầu tuổi thơ bị thất học, nhưng nhờ cần cù lao động nên cũng đã tích lũy được một ít kinh nghiệm và biết cách thu xếp, dần dần đã tích lũy thêm ít vốn nên đã tạo thêm được 3,5 ha đất mới. Vậy là, đến nay tài sản, vốn liếng làm ăn của anh là 6,5 ha đất rẫy, chia làm 2 khu vực. Gia đình anh đang tọa lạc tại khu vực 4 ha trồng cà phê. Lúc đầu chỉ trồng cà phê thuần, về sau làm theo lời khuyên của khuyến nông, anh trồng điều xen, vừa làm bóng mát vừa để có thêm thu hoạch. Trong những năm giá cà phê trên thị trường bị giảm mà giá hạt tiêu lại tăng đến mức quá hấp dẫn. Nhiều hộ phá bỏ cà phê để trồng tiêu, nhưng anh thấy cà phê còn sung sức nên tiếc, chỉ trồng xen thêm tiêu vào nương cà phê. Thế là trong vườn cà phê 4 ha của anh giờ đây có mặt 3 loại cây: 2.800 cây cà phê trong đó có 1.800 cây cà phê mới trồng bằng cây ghép và 1.000 cây do bản thân anh học hỏi để tự ghép cải tạo. Anh đã len lỏi khắp nơi và cuối cùng tìm ra được địa điểm bán cây làm chồi ghép để ghép cải tạo cho vườn cà phê của mình. Như vậy, trên diện tích 4 ha vốn trồng thuần cà phê nay đã có 360 gốc điều, 200 gốc tiêu và 2.800 cây cà phê ghép. Thế là từ vườn cà phê trồng thuần rồi xen cây điều thì nay vườn cà phê của anh đang hiện hữu 3 tầng sinh thái. Cây che bóng có tán rộng là điều, cây che bóng tán hẹp là tiêu và cà phê nấp dưới bóng của tiêu và điều. Tính sơ bộ mỗi vụ điều xen, năm thất mùa cũng thu được 8,5 tấn hạt, năm được mùa đạt đến 10-11 tấn. Bây giờ cây điều đang nuôi cây tiêu và cà phê. Tuy vậy, vườn cà phê chưa đầy 3 năm tuổi của anh đã cho được 6 tấn cà phê bói, bình quân mỗi ha chỉ trên 900 cây đã cho vụ bói đến 1,5 tấn nhân, còn tiêu cũng chưa đầy 30 tháng tuổi nhưng cũng đang cho trái. Nhìn toàn vườn cả 3 loại, cây loại nào cũng sung sức. Anh dự tính với vóc dáng cây như hiện nay thì tiêu nay mai cho năng suất không dưới 5 kg/gốc và cà phê cũng không dưới 4 tấn/ha với số 900 cây/ha.

Được hỏi từ đâu anh nảy ra kinh nghiệm xây dựng 3 tầng sinh thái như thế này. Anh trả lời đầy tin tưởng rằng, mình ít chữ nhưng nhờ học hỏi từ các nguồn thông tin đại chúng, các kinh nghiệm do khuyến nông và ngay cả các đại lý vật tư nông nghiệp như anh Linh là 1 nhà đại lý vật tư nông nghiệp nhưng siêng học hỏi, ở cùng ấp nên anh cũng nhờ vả được nhiều. Ngoài ra mấy năm gần đây cán bộ của Công ty CP Phân bón Bình Điền thường lui tới tư vấn về cách sử dụng phân bón nên có được mô hình như thế này. Anh nói, tuy vườn có 3 cây nhưng chỉ cần bón phân cho cà phê và tiêu còn điều ăn ké phân của 2 cây này. Nhờ vậy, lượng phân tiêu tốn không nhiều: Cả 3 cây anh chỉ bón 2 đợt Đầu Trâu cà phê mùa khô, mỗi cây chừng 400g, cây tiêu cũng vậy. Vào mùa mưa, anh sử dụng phân Đầu Trâu NPK 16-16-8, mỗi lần bón khoảng 300 kg/ha, bón 4-5 lần/năm chung cho 4 ha. Như vậy, so với cà phê hay tiêu trồng thuần thì canh tác xen canh tốn ít phân, lại tốn ít công lao động cho việc bón phân và làm cỏ. Chỉ vào gốc cà phê, anh nói: bác thấy đấy, gốc cà phê được phủ dầy lá khô, vườn lại được che bóng tốt nên đất ít bị bốc hơi, nhưng lại thoáng mát nên cũng ít sâu bệnh phá hại. Thỉnh thoảng trên cà phê cũng có hiện tượng khô chùm quả, hay khô cành hoặc cũng có rệp sáp lác đác. Nhưng đều là nguồn sâu bệnh nhẹ nên cũng ít sử dụng thuốc hóa học. Với mô hình này anh nói tôi không sợ thất mùa, hiện giá cà phê và tiêu còn thấp thì cây điều lại được giá, tự các cây nuôi nhau, anh không bị mất gì cả mà quản lý cũng tiện lợi. Mỗi lần tưới nước cho cà phê và tiêu thì cây điều cũng được hưởng lợi, có lẽ nhờ vậy mà cây điều của anh cứ sung sức mà cho nhiều trái: từ 24 đến 30 kg hạt/cây mỗi vụ. Đấy là mô hình 4 ha gần nhà, còn 2,5 ha xa nhà thì sao? Anh trả lời đầy tin tưởng, ở đấy cũng trồng xen điều và sầu riêng vào cà phê. Dù là 3 loại cây nhưng chỉ tạo ra 2 tầng sinh thái. Tuy vậy, sản phẩm thu hoạch vẫn là 3 loại, trong đó Sầu riêng là sản phẩm ít khi bị thất giá và cây điều cũng đang lên ngôi nên kinh tế của gia đình anh vẫn cứ phát triển bền vững. Cái lợi của trồng xen cà phê 3 tầng sinh thái là như vậy đấy.