Thời ấy, cá trên đồng ruộng quê tôi rất nhiều. Đến nỗi, trẻ con chúng tôi cỡ 9-10 tuổi cũng có thể bắt cá bằng mọi cách, vừa là trò chơi giải trí vừa… ăn thiệt. Một trong những cách bắt cá trên đồng ruộng đơn giản nhất mà đầy hiệu quả là đắp hầm cho cá nhảy. Bắt cá kiểu này rất "tài tử", không phải lặn ngụp, mình mẩy lấm lem bùn sình, cũng không dầm mưa dãi nắng vì hầu như các loại cá đồng chỉ nhảy hầm vào ban đêm mà những đêm trăng đi thăm hầm, bắt cá lại rất vui.
Mùa bắt cá đồng (Ảnh minh họa từ Internet)
Khi đồng ruộng thu hoạch lúa xong còn trơ chân rạ thì nước cũng bắt đầu rút. Trẻ con chúng tôi đi quan sát chọn những thửa ruộng nước còn lấp xấp không quá gối. Đó là những thửa ruộng trũng, nơi thu hút các loại cá từ trên cao tụ về. Dấu hiệu để nhận biết là vào buổi chiều, nơi đây có tiếng cá quẫy "ăn móng" hoặc chạy gợn nước nhảy tung lên vô cớ. Lúc ấy, chúng tôi chạy về nhà vác một cái khạp hoặc lu đựng nước đến, chuẩn bị cho việc đắp hầm. Thường việc đắp hầm cũng rất đơn giản, chỉ là móc đất bùn lên be bờ hầm theo hình tròn, hình vuông hoặc hình chữ nhật tùy thích.
Hầm đắp xong, ém hết lỗ mội, tát cạn nước và be lại bờ cho láng bằng một lớp sình non; rồi nhận cái khạp hay lu vào vị trí giữa hầm để khi cá nhảy vào trôi tuột xuống khạp hoặc lu, không thể nhảy trở ra. Tuyệt đối không để đáy hầm nước lỏng bỏng vì khi cá nhảy vào có nước thì chúng sẽ phóng ngược trở ra. Chỉ có thế, đợi đêm đến dùng đuốc lá dừa hoặc đèn dầu hay sang hơn là cây đèn pin, mang cái thùng thiếc theo thăm hầm, bắt cá nhảy. Cứ 2 giờ thì thăm hầm bắt cá một lần. Cá nhảy hầm thường là cá lóc, cá rô chứ ít khi có cá trê, cá chạch và có cả rắn nước, rắn ri voi, ri cóc. Khi đã bò vào hầm lọt xuống đáy khạp, đáy lu rồi thì không con nào có thể thoát.
Việc đắp hầm thì đứa trẻ con nào cũng làm được nhưng để hầm có cá nhảy vào nhiều cần phải có bí quyết "dụ cá". Bí quyết này không phải đứa trẻ con nào cũng biết và nếu biết cũng giấu biệt. Tôi đã phải mất công sức để rình mò tìm ra bí quyết này từ một đứa bạn thân. Bí quyết đó thực ra là… sau khi đắp hầm, nó lén ra bãi sông làng móc bùn non ở đó về phủ một lớp lên bờ hầm rồi tô láng mặt như bình thường. Cứ vài ba hôm, nó lại làm việc này một lần cho đến khi tôi phát hiện.
Hóa ra bí quyết này dựa vào quy luật tự nhiên. Khi mùa nước cạn, các loại cá tìm đường trở ra sông rạch, lúc di chuyển đụng bờ hầm có mùi bùn non, chúng tưởng là mùi của bờ bãi sông rạch nên "nhắm mắt" nhảy. Nếu bờ hầm thêm lớp bùn non có mùi phù sa bồi lắng của sông rạch thì cá càng chắc chắn đó là nơi chúng tìm về nên càng thi nhau "phóng", chứ có biết đâu cả họ hàng nhà cá đã bị mắc bẫy do trí thông minh của con người? Sau khi nắm được bí quyết này, tôi cũng làm theo và… bắt cá mệt nghỉ.
Bây giờ đồng ruộng quê tôi bị thu hẹp dần. Hơn nữa, do đất ruộng bón nhiều phân hóa học, xịt nhiều thuốc trừ sâu rầy nên diệt luôn cả nguồn tôm cá. Trẻ con thôn quê vì thế không còn thú vui đắp hầm cho cá nhảy khi mùa bắt cá đồng tới như ngày xưa nữa.