Tranh luận về bài viết: ""Một cuốn sách quan trọng nhưng sai quá nhiều!"

TT

Bài gốc của tác giả

Chủ biên bỏ/sửa/viết thêm

A

Nghề đan lát của người K’ho

1. Đan lát là một trong những nghề thủ công truyền thống của dân tộc K’ho (Lâm Đồng), thường được thực hiện vào những thời điểm nông nhàn. Hàng năm cứ vào khoảng tháng 6, tháng 7 dương lịch, sau khi công việc gieo trồng ngoài nương rẫy đã xong bà con dân tộc nơi đây lại bắt đầu bước vào mùa đan lát.

Nguyên liệu của nghề đan

2. Nguyên liệu dùng trong đan lát của người K’ho thường được khai thác trực tiếp từ thiên nhiên ở các đồi núi quanh địa bàn cư trú, bao gồm những loại: lồ ô, nứa, dây mây, cây sim rừng, cóc rừng, cói, vỏ cây pết, cây tỳ hoặc lá cây sơ đoă. Tất cả các loại cây nguyên liệu trên thường được khai thác vào những ngày không có trăng (cuối tháng). Theo kinh nghiệm dân gian của đồng bào thì nếu khai thác vào những ngày này cây sẽ không bị mối mọt, còn riêng các loại cây để tạo màu như: cây pết, tỳ, sơ đoă thì chọn loại cây già lắm nhựa để cho được màu chuẩn khi nhuộm.

3. Các loại cây nguyên liệu trên sau khi lấy từ rừng về đều được lựa chọn xử lý và sơ chế một cách đơn giản trước khi đưa vào sản xuất.

Công cụ sản xuất

Công cụ sản xuất dùng trong nghề đan lát của người K’ho tuy không nhiều nhưng sắc bén có kiểu dáng và kích thước đặc biệt phù hợp với yêu cầu trong các công đoạn đan lát và loại hình sản phẩm. Cụ thể như: xà gạt dùng để chặt, sơ chế nguyên liệu, dùi nhọn (xô - uých - kơ - sôi) dùng để dùi lỗ xuyên sợi khi cạp miệng (găp) và nấc vành (gơ - nap), dao nhọn (pêscôt): mũi nhọn, cán cong rất sắc bén dùng để chuốt sợi mây, vót nan; Khung đan (noa - rơ - sự) thường sử dụng trong đan gùi. Khung có hai loại: khung tròn và khung vuông và có kích thước to nhỏ khác nhau tùy thuộc vào loại gùi cần đan mà người đan sẽ sử dụng.

Kỹ thuật đan và hoa văn trang trí

4. Thông thường trong quy trình sản xuất để tạo sản phẩm, nghề đan lát của các dân tộc Mạ, K’ho, Churu cũng có nhiều điểm tương đồng, nhất là trong cách cài nan, kiểu đan. Ở các sản phẩm của họ phổ biến được đan theo kiểu cài lồng mốt (po - dul) và cài lồng đôi (po - pa - rờ) như các loại gùi, nong, nia, chiếu, sớp, chụp mối, lờ bắt lươn. Ngoài ra còn dùng kĩ thuật kết nan (găp) khi làm một số sản phẩm khác như: đó, nơm, chụp mối... Để định hình, tạo dáng cho sản phẩm, một số loại sản phẩm có sử dụng khung đan để uốn nan theo ý định của người đan.

5. Hoa văn trang trí trên các sản phẩm đan lát của người K’ho ở Lâm Đồng là các loại hoa văn hình học và thường được bố trí ở phần thân gùi, phần miệng hoặc chạy đường viền như: chiếu, sớp đựng cơm... Đặc biệt có hai loại hoa văn được người K’ho hay dùng để trang trí chủ yếu trên gùi mà đồng bào thường gọi là băng - cha - kiang (hoa văn xiên hình chữ V) và băng - cha - ờs (hoa văn hình thoi). Nhưng theo trí tưởng tượng tạo hình đơn giản của họ thì đó là dạng gấp khúc cùi chỏ và hình quả trám. Trên chiếu và sớp thường phổ biến loại hoa văn hình móng chân chó, hình vỏ rùa...

6. Màu sắc sử dụng để trang trí hoa văn chủ yếu trên các sản phẩm là màu đỏ, đen. Người K’ho cũng thường dùng màu để nhuộm nan, sợi để đan hoa văn nhưng chủ yếu là dùng cho chiếu, sớp. Riêng đối với gùi thì họ ít khi dùng nan nhuộm màu để đan gùi hoa mà họ lợi dụng chính bản chất của nan nứa, lồ ô để tạo màu làm nổi bật các đường nét hoa văn. Nghĩa là khi đan gùi hoa, người K’ho ở Di Linh sẽ dùng toàn bộ nan cật, các nan đều để nguyên cật xanh, riêng nan xương được cạo sạch lớp cật xanh mỏng ở bên ngoài cho nhạt hơn. Sau khi đan xong thì người ta mang gác trên giàn bếp một thời gian, lúc này khói và bồ hóng ăn vào các nan gùi tạo ra hai màu đậm nhạt rõ rệt (nan nguyên cật có màu nâu đậm, nan được cạo cật sẽ có màu vàng nhạt) làm nổi bật các đường nét hoa văn.

7. Nghề đan lát là một trong những nghề thủ công truyền thống của đồng bào dân tộc K’ho ở Di Linh (Lâm Đồng) nhưng hiện nay đang dần bị mai một. Những kỹ thuật tinh xảo như đan gùi hoa, chiếu, sớp đang có nguy cơ bị thất truyền (hiện nay hầu như chỉ có người già còn biết đan gùi hoa), nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng trên là do thiếu nguyên liệu. Nguyên nhân khác cũng không kém phần quan trọng, đó là ngày nay trong cuộc sống hiện đại với sự xuất hiện của những đồ dùng bằng nhựa với giá rẻ và tiện dụng (như rổ, rá, làn, giỏ xách...) cũng đã ảnh hưởng nhiều tới nghề đan lát. Vì vậy, cần sớm có những dự án, chính sách thích hợp để khuyến khích, hỗ trợ giúp bà con bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo của nghề thủ công truyền thống này

Đoàn Bích Ngọ

http://www.langvietonline.vn/54-Dan-Toc/134471/Nghe-dan-lat-cua-nguoi-Kho.html ;1/10/2019

Nghề đan lát của người K’ho [Cơ-ho, Gié-Triêng, Rơ-măm]

1. Đan lát là một trong những nghề thủ công truyền thống của dân tộc K’ho (Lâm Đồng),[Cơ-ho, Gié-Triêng, Rơ-măm] thường được thực hiện vào những thời điểm nông nhàn. Hàng[Hằng] năm cứ vào khoảng tháng 6, tháng 7 [D]dương lịch, sau khi công việc gieo trồng ngoài nương rẫy đã xong bà con dân tộc nơi đây lại bắt đầu bước vào mùa đan lát.

Nguyên liệu của nghề đan

2. Nguyên liệu dùng trong đan lát của người K’ho thường được khai thác trực tiếp từ thiên nhiên ở các đồi núi quanh địa bàn cư trú, bao gồm những loại: lồ ô, nứa, dây mây, cây sim rừng, cóc rừng, cói, vỏ cây pết, cây tỳ hoặc lá cây sơ đoă. Tất cả các loại cây nguyên liệu trên thường được khai thác vào những ngày không có trăng (cuối tháng), [tức cuối tháng]. Theo kinh nghiệm dân gian của đồng bào thì nếu khai thác vào những ngày này cây sẽ không bị mối mọt, còn riêng các loại cây để tạo màu như: cây pết, tỳ, sơ đoă [cây pết, tỳ, sơ đoă] thì chọn loại cây già lắm nhựa để cho được màu chuẩn khi nhuộm.

3. Các loại cây nguyên liệu trên sau khi lấy từ rừng về đều được lựa chọn xử lý và sơ chế một cách đơn giản trước khi đưa vào sản xuất.

Công cụ sản xuất

Công cụ sản xuất dùng trong nghề đan lát của người K’ho tuy không nhiều nhưng sắc bén có kiểu dáng và kích thước đặc biệt phù hợp với yêu cầu trong các công đoạn đan lát và loại hình sản phẩm. Cụ thể như: xà gạt dùng để chặt, sơ chế nguyên liệu, dùi nhọn (xô - uých - kơ - sôi) dùng để dùi lỗ xuyên sợi khi cạp miệng (găp) và nấc vành (gơ - nap), dao nhọn (pêscôt): mũi nhọn, cán cong rất sắc bén dùng để chuốt sợi mây, vót nan; Khung đan (noa - rơ - sự) thường sử dụng trong đan gùi. Khung có hai loại: khung tròn và khung vuông và có kích thước to nhỏ khác nhau tùy thuộc vào loại gùi cần đan mà người đan sẽ sử dụng.

Kỹ thuật đan và hoa văn trang trí

4. Thông thường trong[. Q]quy trình sản xuất để tạo sản phẩm, nghề đan lát của các dân tộc Mạ, K’ho, Churu cũng[của mỗi dân tộc này] có nhiều điểm tương đồng, nhất là trong cách cài nan, kiểu đan. [Nhìn chung, ở] Ở các sản phẩm của họ phổ biến được đan theo kiểu cài lồng[lóng] mốt (po - dul) và cài lồng[lóng] đôi (po - pa - rờ) như các loại gùi, nong, nia, chiếu, sớp,[giỏ] chụp mối, lờ bắt lươn. Ngoài ra còn dùng kĩ thuật kết nan (găp) khi làm một số sản phẩm khác như: đó, nơm, chụp mối... Để định hình, tạo dáng cho sản phẩm, một số loại sản phẩm có sử dụng khung đan để uốn nan theo ý định của người đan.

5. Hoa văn trang trí trên các sản phẩm đan lát của người K’ho ở Lâm Đồnglà các loại hoa văn hình học và thường được bố trí ở phần thân gùi, phần miệng hoặc chạy đường viền như: chiếu, sớp đựng cơm [, tiêu biểu ở chiếu, giỏ đựng cơm]... Đặc biệt có hai loại hoa văn được người K’ho haydùng để trang trí chủ yếu trên gùi mà đồng bào thường gọi là băng - cha - kiang (hoa văn xiên hình chữ V)[là (hoa văn xiên hình chữ V)] và băng - cha - ờs (hoa văn hình thoi) [hoa văn hình thoi, mà]Nhưng theo trí tưởng tượng tạo hình đơn giản của họ thì đó là dạng gấp khúc cùi chỏ và hình quả trám. Trên chiếu và sớp [giỏ] thường phổ biến loại hoa văn hình móng chân chó, hình vỏ rùa¹...

6. Màu sắc sử dụng để trang trí hoa văn chủ yếu trên các sản phẩm là màu đỏ, đen. Người K’ho[Cơ-ho, Gié-Triêng, Rơmăm] cũng thường dùng màu để nhuộm nan, sợi để đan hoa văn nhưng chủ yếu là dùng cho chiếu, sớp [giỏ]. Riêng đối với gùi thì họ ít khi dùng nan nhuộm màu để đan gùi hoa mà họ lợi dụng chính bản chất của nan nứa, lồ ô để tạo màu làm nổi bật các đường nét hoa văn. Nghĩa là khi đan gùi hoa, người K’ho ở Di Linh[họ]sẽ dùng toàn bộ nan cật, các nan đều để nguyên cật xanh, riêng nan xương được cạo sạch lớp cật xanh mỏng ở bên ngoài cho nhạt hơn. Sau khi đan xong thì người ta mang gác trên giàn bếp một thời gian, lúc này khói và bồ hóng ăn vào các nan gùi tạo ra hai màu đậm nhạt rõ rệt (nan nguyên cật có màu nâu đậm, nan được cạo cật sẽ có màu vàng nhạt) làm nổi bật các đường nét hoa văn.

7. Nghề đan lát là một trong những nghề thủ công truyền thống của đồng bào dân tộc K’ho ở Di Linh (Lâm Đồng) [Cơ-ho, Gié Triêng, Rơ-măm]nhưng hiện nay đang dần bị mai một. Những kỹ thuật tinh xảo như đan gùi hoa, chiếu, sớp[giỏ] đang có nguy cơ bị thất truyền (hiện nay hầu như chỉ có người già còn biết đan gùi hoa), [mà] nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng trên là do thiếu nguyên liệu. Nguyên nhân khác cũng không kém phần quan trọng, đó là ngày nay trong cuộc sống hiện đại với sự xuất hiện của những đồ dùng bằng nhựa với giá rẻ và tiện dụng (như rổ, rá, làn, giỏ xách...) cũng đã ảnh hưởng nhiều tới nghề đan lát. Vì vậy, cần sớm có những dự án, chính sách thích hợp để khuyến khích, hỗ trợ giúp bà con bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo của nghề thủ công truyền thống này.

Đặc trưng văn hóa vùng Tây Nguyên, Nxb Khoa học xã hội, 2018, tr. 203-207.

B

1. Cũng như các nghề truyền thống khác của đa số người dân tộc thiểu số Kon Tum, nghề rèn (vanpẹk’tủ) của người Giẻ-Triêng chiếm một phần rất quan trọng trong sinh hoạt và cuộc sống của họ. Khi đời sống xã hội ngày càng phát triển như hiện nay, một vài buôn làng của người Giẻ-Triêng vẫn còn giữ được nghề truyền thống của ông cha mình để lại như làng Đắk Giá 1 - xã Đắk Ang - huyện Ngọc Hồi, làng Đắk Dấc - xã Đắk Môn - huyện Đăk Glei... Thông qua những bàn tay khéo léo của người thợ rèn, họ đã cho ra đời hàng trăm dụng cụ khác nhau như cuốc (niếc), dao phát (xà gạt)... mà kiểu dáng và chất lượng cũng rất đặc trưng.

2. Trước tiên, tìm hiểu về lò thổi lửa (namk’tủ), người Giẻ-Triêng cũng như những dân tộc bản địa khác, lò rất đơn giản, họ lấy đất sét về đắp thành một ụ cao, lên rừng tìm 2 thân cây có đường kính chừng 20cm về khoét rỗng ruột (một số lò họ làm bằng thân cây lồ ô già) làm 2 ống đứng cao tầm 80cm, phía trong họ lấy da động vật bó một đầu thanh gỗ tròn tạo thành một pitong như ống bơm hơi, phía dưới có 2 ống lồ ô nhỏ (đường kính 5-7cm) được khoét thông suốt ép vào nhau gắn với 2 ống đứng (dài khoảng 1,2m) tạo thành 2 ống thổi lửa. Tất cả những ống tạo gió đều được cố định bằng đất sét. Công việc bơm hơi cần phải có một người chỉ đứng kéo đều 2 thanh gỗ nhịp nhàng để gió thổi ra đều đặn, còn người thợ rèn chỉ lo phần nung nóng thanh sắt để tạo dụng cụ lao động. Loại lò này tiện lợi ở chỗ những dụng cụ tạo ra nó dễ tìm, có sẵn từ thiên nhiên như lồ ô, gỗ, đất sét và khá dễ thực hiện, chỉ cần 2 người làm trong một ngày là có bệ lò để tạo gió. Tuy vậy vẫn có điểm bất tiện là nó không thể di chuyển linh hoạt và bắt buộc phải có 2 người làm, bởi thế ngày nay tuy không đặt mua những lò hiện đại ngoài thị trường nhưng họ cũng chế ra một loại dụng cụ mà vừa thổi lửa vừa có thể di chuyển và đặc biệt chỉ cần một người sử dụng, tiết kiệm được nhân lực. Họ lấy một cái vành (niềng) xe đạp hỏng, gắn cố định trên một bệ gỗ (khoảng 01m), chọn 2 thanh gỗ nhỏ (cao 50cm) gắn vuông góc với bệ, ở giữa tạo thành một trục cố định tâm, vành xe được hàn cố định thành một dụng cụ có thể xoay vòng, đầu bên kia bệ gỗ gắn cánh quạt tự tạo nằm trong một hộp sắt kín có một ống tròn nhỏ ở đầu để tạo gió, cánh quạt này cũng có thể quay quanh một trục, 2 thiết bị quay được nối với nhau bởi một sợi dây thừng, dụng cụ nhỏ gọn, di chuyển từ nơi này sang nơi khác, người thợ rèn cũng có thể một tay quay tạo gió, tay kia dùng kẹp gắp kim loại đưa vào lò nung.

3. Nét đặc trưng của người Giẻ-Triêng đó là kiểu dáng dụng cụ lao động của họ vô cùng tinh tế và sắc sảo, đa phần kim loại được lựa chọn rất kỹ. Tất cả những vật dụng họ đang sử dụng trong lao động hầu hết được tạo ra bằng một loại thép rất đặc biệt đó là mảnh bom được nhặt trên rừng hay được tìm dưới sông, loại thép này rất cứng và nặng, khó han rỉ, đến ngày nay họ vẫn có thói quen đi tìm mảnh bom vỡ để về làm dao, cuốc cho gia đình mình. Một điểm nữa là để tạo độ cứng và bền cho dụng cụ lao động, người thợ rèn đã tôi luyện bằng những phương pháp hết sức đặc biệt. Theo cụ A Dun (82 tuổi) thợ rèn lừ lúc 15 tuổi tại làng Đắk Dấc, xã Đăk Môn, huyện Đăk Glei, cho biết: ‘Trước đây các ông già trong làng thường tôi thép bằng lông và da con sơn dương, nung đỏ thanh kim loại đã được định hình, họ cọ sát nhiều lần vào tấm da, sau đó lại nhúng xuống nước, làm nhiều lần như vậy, con dao sẽ sáng và cứng, độ bền sẽ được lâu hơn’. Ở làng Đắk Giá 1 (xã Đắk Ang, huyện Ngọc Hồi), cụ A Hương (81 tuổi) (thợ rèn lâu năm) lại có một cách tôi thép riêng biệt, họ lấy mai của con cua đồng giã nát trộn chung với nước, loại nước này dùng để tôi nhúng kim loại mỗi khi chuẩn bị cho ra lò một dụng cụ nào đó. Theo quan niệm của người xưa, cách làm này thể hiện một sự yêu nghề và họ cho rằng làm như vậy chất lượng con dao sẽ được bóng như mai cua, vật dụng sẽ bền hơn, không bị mẻ, một số người họ lại tôi bằng muối, tuy nhiên vật dụng có tốt hay không cùng tùy thuộc vào nhiều yếu tố như thép, nhiệt độ của than, cách tôi...đó cũng là những kinh nghiệm của các cụ kể lại.

4. Con dao được tạo ra từ đôi tay người thợ Giẻ-Triêng luôn có những điểm khác biệt đó là độ sáng, kiểu dáng đẹp, hoa văn tinh tế và rất sắc bén. Cán dao họ chỉ dùng một loại gỗ duy nhất đó là gỗ trắc, đầu tiếp xúc với chuôi có bọc đồng hoặc nhôm trông rất đẹp, còn về các dụng cụ khác như cuốc, niếc... họ sử dụng gốc tre già làm cán như các dân tộc bản địa khác, riêng cán rìu của họ lại có một lớp bọc bằng lô ô, có chạm hoa văn vô cùng đặc biệt và lạ mắt... Chính bởi điều đó, một số người từ các buôn làng khác, kể cả người Kinh thường xuyên đến đặt hàng, họ muốn sở hữu những vật dụng do chính tay người thợ rèn Giẻ-Triêng tạo ra...

5. Theo tìm hiểu một số lò rèn tại 3 làng của người đồng bào Giẻ-Triêng, đến ngày nay họ vẫn tạo dụng cụ lao động bằng phương pháp thủ công đơn giản với quy mô nhỏ, phạm vi từ nhà đến khuôn khổ trong buôn làng của mình, riêng lò tạo gió đã được cải tiến từ chất liệu đất và gỗ sang chất liệu thép. Một số gia đình (như gia đình cụ A Eo, 87 tuổi, làng Đắk Giá, xã Đắk Ang, huyện Ngọc Hồi) vẫn xem nghề rèn truyền thống của mình như là công việc bắt buộc gắn với cuộc sống. Trong đời sống ngày nay, họ vẫn có thói quen tự tạo cho gia đình những vật dụng cần thiết khi lên nương rẫy mà không cần phải mua. Được biết công việc này vẫn có người cháu là A Tuấn và một người trong dòng họ đã và đang tiếp nối nghề truyền thống của ông cha mình.

Nguồn: CTO - Thế Phiệt

http://vanhien.vn/news/Nghe-ren-cua-nguoi-Gie-Trieng-Kon-Tum-trong-cuoc-song-hien-nay-37572 ; 1/10,2019

1. Cũng như các nghề truyền thống khác của đa số người dân tộc thiểu số Kon Tum [Tây Nguyên], nghề rèn (vanpẹk’tủ) của người Giẻ-Triêng [Gié-Triêng] chiếm một phần rất quan trọng trong sinh hoạt và cuộc sống của họ. [Trong bối cảnh] đời sống ngày càng phát triển như hiện nay, người Gié-Triêng một vài buôn làng của người Giẻ-Triêng vẫn còn giữ được nghề truyền thống của ông cha mình để lại như làng Đắk Giá 1 - xã Đắk Ang - huyện Ngọc Hồi, làng Đắk Dấc - xã Đắk Môn - huyện Đăk Glei... Thông qua những bàn tay khéo léo của người thợ rèn, họ đã cho ra đời hàng trăm dụng cụ khác nhau như cuốc (niếc), dao phát (xà gạt)... mà kiểu dáng và chất lượng cũng rất đặc trưng.

2. Trước tiên, tìm hiểu về lò thổi lửa (namk’tủ),[của] người Giẻ-Triêng [cũng đơn giản] như những dân tộc bản địa khác, lò rất đơn giản, [. H]họ lấy đất sét về đắp thành một ụ cao, lên rừng tìm 2 thân cây có đường kính chừng 20cm về khoét rỗng ruột (một số lò họ làm bằng thân cây lồ ô già) làm 2 ống đứng cao tầm 80cm, phía trong họ lấy da động vật bó một đầu thanh gỗ tròn tạo thành một pitong [pít tông] như ống bơm hơi, phía dưới có 2 ống lồ ô nhỏ [(]đường kính 5-7cm[)] được khoét thông suốt ép vào nhau gắn với 2 ống đứng [(]dài khoảng 1,2m[)] tạo thành 2 ống thổi lửa. Tất cả những ống tạo gió đều được cố định bằng đất sét. Công việc bơm hơi cần phải có một người chỉ đứng kéo đều 2 thanh gỗ nhịp nhàng để gió thổi ra đều đặn, [;] còn người thợ rèn chỉ lo phần nung nóng thanh sắt để tạo dụng cụ lao động. Loại lò này tiện lợi ở chỗ những dụng cụ tạo ra nó dễ tìm, có sẵn từ thiên nhiên như lồ ô, gỗ, đất sét và khá dễ thực hiện, chỉ cần 2 người làm trong một ngày là có bệ lò để tạo gió. Tuy vậy vẫn có điểm bất tiện là nó không thể di chuyển linh hoạt và bắt buộc phải có 2 người làm, bởi thế [vậy] ngày nay [,] tuy không đặt mua những lò hiện đại ngoài thị trường nhưng họ cũng chế ra một loại dụng cụ mà vừa thổi lửa vừa có thể di chuyển và đặc biệt chỉ cần một người sử dụng, tiết kiệm được nhân lực. Họ lấy một cái vành (niềng) xe đạp hỏng, gắn cố định trên một bệ gỗ (khoảng [0]1m), chọn 2 thanh gỗ nhỏ (cao 50cm [0,5cm]) gắn vuông góc với bệ, ở giữa tạo thành một trục cố định tâm, vành xe được hàn cố định thành một dụng cụ có thể xoay vòng, đầu bên kia bệ gỗ gắn cánh quạt tự tạo nằm trong một hộp sắt kín có một ống tròn nhỏ ở đầu để tạo gió, [. C]cánh quạt này cũng có thể quay quanh một trục, 2 [hai] thiết bị quay được nối với nhau bởi một sợi dây thừng, [. D]dụng cụ nhỏ gọn, [dễ dàng] di chuyển từ nơi này sang nơi khác, người thợ rèn cũng có thể một tay quay tạo gió, tay kia dùng kẹp gắp kim loại đưa vào lò nung.

3. Nét đặc trưng của người Giẻ-Triêng [Gié-Triêng] đó là kiểu dáng dụng cụ lao động của họ vô cùng tinh tế và sắc sảo, đa phần kim loại được lựa chọn rất kỹ. Tất cả những vật dụng họ đang sử dụng trong lao động hầu hết được tạo ra bằng một loại thép rất đặc biệt đó là mảnh bom được nhặt trên rừng hay được tìm dưới sông, [. L]loại thép này rất cứng và nặng, khó han rỉ, [. Đ]đến ngày nay[,] họ vẫn có thói quen đi tìm mảnh bom vỡ để về làm dao, cuốc cho gia đình mình. Một điểm nữa là để tạo độ cứng và bền cho dụng cụ lao động, người thợ rèn đã tôi luyện bằng những phương pháp hết sức đặc biệt. Theo cụ A Dun (82 tuổi) thợ rèn lừ lúc 15 tuổi tại làng Đắk Dấc, xã Đăk Môn, huyện Đăk Glei, cho biết: ‘

Trước đây [,] các ông già trong làng [người ta] thường tôi thép bằng lông và da con sơn dương, nung đỏ thanh kim loại đã được định hình, họ cọ sát nhiều lần vào tấm da, sau đó lại nhúng xuống nước, [. L]làm nhiều lần như vậy, con dao sẽ sáng và cứng, độ bền sẽ được lâu hơn. Ở làng Đắk Giá 1 (xã Đắk Ang, huyện Ngọc Hồi [tỉnh Kon Tum]), cụ A Hương (81 tuổi) (thợ rèn lâu năm) lại có một cách tôi thép riêng biệt [:], họ lấy mai của con cua đồng giã nát trộn chung với nước, loại nước này dùng để tôi nhúng kim loại mỗi khi chuẩn bị cho ra lò một dụng cụ nào đó. Theo quan niệm của người xưa, cách làm này thể hiện [một] sự yêu nghề và họ cho rằng làm như vậy chất lượng con dao sẽ được bóng như mai cua, vật dụng sẽ bền hơn, không bị mẻ, [. M]một số người họ lại tôi bằng muối, tuy nhiên vật dụng có tốt hay không cùng [còn] tùy thuộc vào nhiều yếu tố như thép, nhiệt độ của than, cách tôi... đó cũng là những kinh nghiệm của các cụ kể lại.

4. Con dao được tạo ra từ đôi tay người thợ Giẻ-Triêng luôn có những điểm khác biệt [,] đó là độ sáng, kiểu dáng đẹp, hoa văn tinh tế và rất sắc bén. Cán dao họ chỉ dùng một loại gỗ duy nhất đó là gỗ trắc, đầu tiếp xúc với chuôi có bọc đồng hoặc nhôm trông rất đẹp, còn về các dụng cụ khác như cuốc, niếc [, dao phát…,] họ sử dụng gốc tre già làm cán như các dân tộc bản địa khác, riêng cán rìu của họ lại có một lớp bọc bằng lô ô, có chạm hoa văn vô cùng đặc biệt và lạ mắt[...] Chính bởi điều đó, một số người từ các buôn làng khác, kể cả người Kinh[,] thường xuyên đến đặt hàng, họ muốn sở hữu những vật dụng do chính tay người thợ rèn Giẻ-Triêng [Gié-Triêng] tạo ra¹...

5. Theo tìm hiểu một số lò rèn tại 3 làng của người đồng bào Giẻ-Triêng, [. Đ]đến ngày nay [người Gié-Triêng] họ vẫn tạo dụng cụ lao động bằng phương pháp thủ công đơn giản với quy mô nhỏ, phạm vi từ nhà đến khuôn khổ trong buôn làng của mình, riêng lò tạo gió đã được cải tiến từ chất liệu đất và gỗ sang chất liệu thép. Một số gia đình (như gia đình cụ A Eo, 87 tuổi, làng Đắk Giá, xã Đắk Ang, huyện Ngọc Hồi) [người Gié-Triêng] vẫn xem nghề rèn truyền thống của mình như là công việc bắt buộc gắn với cuộc sống. Trong đời sống ngày nay, họ vẫn [,] có thói quen tự tạo cho gia đình những vật dụng cần thiết khi lên nương rẫy mà không cần phải mua. Được biết [C]công việc này vẫn có người cháu là A Tuấn và một người trong dòng họ đã và đang [những thế hệ] tiếp nối [trong dòng họ, với những người đã và đang giữ gìn] nghề truyền thống của ông cha mình.

Đặc trưng văn hóa vùng Tây Nguyên, sđd, tr. 213-216.

C

Dân ca Tây Nguyên

1. Trong kho tàng âm nhạc dân gian các tộc người Tây Nguyên, dân ca chiếm một vị trí đáng kể. Những năm đất nước còn tạm chia làm hai miền, thông qua những người con Tây Nguyên tập kết ra Bắc, luôn gìn giữ trong tâm hồn mình nỗi đau đáu về một miền quê đầy âm thanh của gió, của rừng đại ngàn, mà dân ca các dân tộc Tây Nguyên được truyền bá và phổ biến rộng rãi. Mỗi dân tộc một tính cách, một chất liệu âm nhạc dân gian khác nhau, độc đáo và phong phú.

Chúng tôi không có tham vọng nói hết được về dân ca các dân tộc Tây nguyên, bởi trong kho tàng đồ sộ đó, mỗi dân tộc thiểu số anh em đều có thể tự hào về những nét đặc sắc,độc đáo riêng biệt trong dân ca của dân tộc mình.

2. Dân ca, như hơi thở của con người, như miếng cơm nướng thơm trong ống nứa trên bếp lửa hồng, bầu nước suối trong mát ngọt lành. Dân ca không chỉ quen thuộc, mà còn gắn bó hàng ngày với cuộc sống của bà con các dân tộc thiểu số. Điều đặc biệt ở đây là nó nằm trong tâm thức, trong máu thịt của mỗi con người, nên các nghệ nhân không phải chỉ có giọng hát hay, mà còn ứng tác ngay qua những làn điệu có sẵn ấy, những nội dung mới rất có vần có điệu. Các cán bộ thông tin muốn động viên thanh niên đi nghĩa vụ quân sự bằng lời hát ư? Có ngay! Chị cộng tác viên dân số muốn vận động kế hoạch hóa gia đình ư? Chờ một chút nhé,xong rồi đấy! Đoàn kết dân tộc à? Kêu gọi sản xuất hả? Được thôi! Còn đề tài tình yêu thì muôn thuở, lúc nào cũng có thể cất lên say đắm.

Rằng: "Em ơi/Ướt váy ta phơi cành cây tang/Ướt khố ta vắt lên cây tung/Ướt người ta cùng sưởi bên lửa hồng/Xuống suối cùng anh bắt cá/Lên rừng với em hái rau/Ta sống bên nhau mãi mãi" (dân ca Ê Đê).

Không cần phải yêu cầu, chỉ cần có người muốn nghe, thêm một chút men cho la đà lâng châng nữa, là có thể hát sáng đêm, nhất là hát giao duyên nam nữ. Và khi đó "say nhau rồi chẳng cần nữa rượu ơi".

Dân ca Tây Nguyên là vậy. Những lúc nghỉ ngơi tránh nắng trưa dưới bóng cây k’nia trên rẫy, những khi ngừng tay cắt lúa trên đồng, đêm trăng sáng gái trai gọi nhau nơi đầu sàn, các lễ cầu cúng Yang diễn ra thường xuyên theo nông lịch… chính là dịp để tụ họp nhau,và không thể thiếu những lời hát cất lên.

3. Có thể chia dân ca các dân tộc Tây nguyên ra làm hai thể lọai chính: Loại hát nói (recitation) và loại hát có nhịp điệu (tempo).

Thể loại hát nối phổ biến nhất chính là phương tiện thể hiện trường ca, sử thi. Người Mnông ở Đăk Lăk còn có thể loại hát – kể gia phả bằng văn vần rất độc đáo, mà hầu như dòng họ nào cũng có người thuộc nằm lòng, để tránh sự kết hôn nhầm lẫn giữa những người trong cùng một tộc người có tập quán du cư. Trong một lần đi sưu tầm tại xã Nâm Nung, huyện Krông Nô tỉnh Đăk Nông, chúng tôi đã bật máy ghi âm đến 10 phút, chỉ để ghi một trong những gia phả của dòng họ như thế.

Hát nói thường không có nhạc cụ đệm, như một thứ tự sự, nghĩ gì nói đấy, với khách đến thăm, với cha mẹ già héo, với người thân đi về thế giới bên kia, dặn dò con cháu những điều hay lẽ phải, phán xử theo luật tục, bày tỏ niềm vui mừng, nỗi buồn bã với bất cứ sự việc gì diễn ra trong làng, buôn, kon, plei, bon… hay trong gia đình.

Ngược lại, những bài dân ca có nhịp điệu thường được đệm bằng các loại ting ning, t’rưng, đinh năm… rộn ràng.

Nội dung của các bài dân ca rất đa dạng, bất cứ một điều gì trong cuộc sống cũng có mặt trong lời hát. Chỉ cần có một cuộc tụ tập, một chút rượu cho la đà, hoặc đơn giản là có mặt cả hai phiá nam và nữ, là có thể khởi hứng cho ca hát.

Dân ca trong lao động sản xuất:

4. Đại đa số các dân tộc ở Tây Nguyên (trừ một số dân cư trú tại những vùng trũng dọc theo các triền sông Đăk Krông, sông Ba, sông Ayun Pa, sông Krông Ana… có canh tác lúa nước một vụ) sản xuất theo phương thức luân canh nương rẫy, chọc lỗ tra hạt và theo tín ngưỡng "vạn vật hữu linh", thì việc cúng các Yàng để cầu cho mùa màng tươi tốt là điều không thể thiếu. Những bài cầu cúng trong các lễ nghi theo nông lịch, cũng có xuất xứ giai điệu từ dân ca, và là nguồn gốc của thể lọai hát - kể trường ca.

Để cúng thần Đất khi lập buôn, người chủ làng khấn:

"Tôi dẫn dắt gia đình/Tôi dẫn dắt làng buôn/Cầu thần chớ nói lời giận dữ/ Cầu thần chớ mắng mỏ thân tôi" (Bài cúng của người Mnông).

Trong lễ cúng hồn luá phải cầu xin:

"Búi rơm cho to tựa tranh lợp nhà /Hỡi hạt thóc to,/Hỡi hạt thóc bé /Nay mau về với ta" (Bài cúng của người K’Ho)

Đầu mùa sản xuất phải có lễ cầu mưa:

"Buôn đằng Đông mây lui nhanh xuống/Buôn đằng Tây mây cuốn nhanh lên/Ước sao cho được trận mưa to/Ước sao cho được cả mưa rào" (Bài cúng của người Ê Đê)

Đến lúc gieo hạt lại phải cầu xin:

"Này rượu một ché, gà một con/Gà Yàng ăn gan, rượu Yang ngậm cần/Yang thêm bông cho lúa, thêm hạt cho kê/Sâu ở gốc rễ hãy bắt sạch trơn/Mọc lên được búp/Đúc nên được trái" (Bài cúng của người Jrai).

Được mùa lớn phải tạ ơn, hiến sinh bằng trâu:

"Tiết trâu đã xoa lên đầu/Cho dân làng sống lâu khỏe mạnh/Cho đầy chòi lúa bắp". (Bài cúng của người Xơ Đăng).

Khi nghỉ ngơi, người ta đều có thể ca hát, giống như các hình thức hát ví, hát lý, hát đố trong lao động sản xuất của người Việt.

Dân ca trong cuộc sống đời thường:

5. Nhiều dân tộc Tây nguyên có hệ thống luật tục bằng văn vần, do những người thông thái trong buôn, plei nắm giữ. Khi có việc xảy ra ở trong cộng đồng cần có sự phân xử, họ là người đứng ra thay mặt chủ làng "cầm cân nảy mực". Đây là sự tập hợp những câu răn dạy về phương thức đối nhân xử thế giữa cá nhân với cộng đồng, với thiên nhiên, như lời người già hay cha mẹ Ê Đê dạy con cái:

"Con gái (phải) biết rõ thân họ/Con trai biết rõ thân ta/Bò trâu biết ai là chủ"

Đi xúc cá người K’Tu hát:

"Vừa thả lưới, vừa bơi/ Cá mắc vào lưới/Trắng như bã mía rơi"

"Ăn" ong trên rừng cũng thành lời ca:

"Ong như lúa vãi/Ong giống rũ nằm cho đông/Leo lên tận ổ ktưng/Lấy cho hết mật rừng, mật cây". (Dân ca của người Ê Đê).

Đến cơn ho cũng được hát thành lời:

"Cơn ho khôc khôc/Cơn ho trăng cho/Cơn ho đầy trời/Cơn ho đầu rừng (Dân ca Mnông).

Nhiều nhất, hay nhất là những bài hát đố, hát giao duyên, chỉ cần ngồi kề bên nhau, hát lên một câu là có người đối đáp lại ngay. Ngắm người yêu chàng trai Bâhnar ca ngợi.

"Em thắm đẹp như hoa cheng rét/Tóc như suối nguồn êm trôi/Cuối rừng anh nhìn em ngẩn ngơ"

Không lấy được nhau thì họ dám thề thốt:

"Hai ta chết sẽ nằm chung một hòm/Em hoá thành thần chớp sáng/Anh hoá thành thần sét thét vang"(Dân ca Ê đê)

(…)

6. Trước khi đất nước hoàn toàn giải phóng, đi đến thống nhất, chúng ta vẫn thường biết đến dân ca, dân nhạc Tây Nguyên qua thang âm ngũ cung: "Son - si - đô # - mi - pha # - son" có những quãng nửa cung rất ấn tượng.

Rất nhiều nhạc phẩm của các tác giả không công tác ở Tây Nguyên, nhưng yêu thích âm nhạc Tây Nguyên, thường dựa trên thang âm ngũ cung này. Nhưng thực ra, thang âm trên chỉ là đặc trưng âm nhạc của ba dân tộc có khu vực cư trú tương đối đan xen và gần kề với nhau là Jrai, Bâhnar và Xơ Đăng mà thôi. Riêng các tộc người Ê Đê, Mnông, K’Ho, Mạ… có những thang âm riêng, không có nhiều những quãng nửa cung liền bậc như Jrai, Bâhnar và Xơ Đăng.

Linh Nga Niê Kdăm, Văn hóa Tây Nguyên giàu và đẹp, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2012, tr. 262-268.

Dân ca Tây Nguyên

1. Trong kho tàng âm nhạc dân gian các tộc người Tây Nguyên, dân ca chiếm một vị trí đáng kể. Những năm đất nước còn tạm chia làm hai miền, thông qua những người con Tây Nguyên tập kết ra Bắc, luôn gìn giữ trong tâm hồn mình nỗi đau đáu về một miền quê đầy âm thanh của gió, của rừng đại ngàn, mà dân ca các dân tộc Tây Nguyên được truyền bá và phổ biến rộng rãi. Mỗi dân tộc một tính cách, một chất liệu âm nhạc dân gian khác nhau, độc đáo và phong phú.

5. Trước khi đất nước hoàn toàn giải phóng, đi đến thống nhất, chúng [người] ta vẫn thường biết đến dân ca, dân nhạc Tây Nguyên qua thang âm ngũ cung: "Son si #đo mi #pha son" có những quãng nửa cung rất ấn tượng. Rất nhiều nhạc phẩm của các tác giả [khác nhau] không công tác ở Tây Nguyên, nhưng yêu thích âm nhạc Tây Nguyên, thường dựa trên thang âm ngũ cung này. Nhưng thực ra, thang âm trên chỉ là đặc trưng âm nhạc của ba [2] dân tộc có khu vực cư trú tương đối đan xen và gần kề với nhau là Jrai [Gia-rai], Bâhnar và Xơ Đăng [và Ba-na] mà thôi. Riêng các tộc người Ê Đê [Ê-đê], Mnông, K’Ho [Cơ-ho], Mạ… có những thang âm riêng, không có nhiều những quãng nửa cung liền bậc như Jrai, Bâhnar và Xơ Đăng [Gia-rai và Ba-na].

2. Có thể chia dân ca các dân tộc Tây Nguyên ra làm hai thể lọai chính: loại hát nói (recitativ) và loại hát có nhịp điệu (tempo). Thể loại hát nói phổ biến nhất chính là phương tiện thể hiện trường ca - sử thi. Người Mnông ở Đắk Lắk còn có thể loại hát - kể gia phả bằng văn vần rất độc đáo mà hầu như dòng họ nào cũng có người thuộc nằm lòng, để tránh sự kết hôn nhầm lẫn giữa những người trong cùng một họ.

Hát nói thường không có nhạc cụ đệm, như một thứ tự sự, nghĩ gì nói đấy với khách đến thăm, với cha mẹ già héo, với người thân đi về thế giới bên kia, dặn dò con cháu những điều hay lẽ phải, phán xử theo luật tục, bày tỏ niềm vui mừng, nỗi buồn bã với bất cứ sự việc gì diễn ra trong làng buôn, kon, plei, bon… hay trong gia đình. Ngược lại, những bài dân ca có nhịp điệu thường được đệm bằng các loại nhạc cụ Ting ning, T’rưng, Đinh Năm… rộn ràng.

Nội dung của các bài dân ca rất đa dạng, bất cứ một điều gì trong cuộc sống cũng có mặt trong lời hát: từ việc đi ăn ong lấy mật, xúc cá dưới suối, ngày mùa gieo hạt, cầu mưa trong lao động sản xuất đến giao duyên nam nữ trong cuộc sống hàng ngày... Chỉ cần có một cuộc tụ tập, một chút rượu cho la đà, hoặc đơn giản là có mặt cả hai phiá nam và nữ, là có thể khởi hứng ca hát.

3. Đại đa [Đa] số các dân tộc ở Tây Nguyên (trừ một số dân cư trú tại những vùng trũng dọc theo các triền sông Đăk Krông, sông Ba, sông Ayun Pa, Sông Krông Ana… có canh tác lúa nước một vụ) sản xuất theo phương thức luân canh [khoảnh] nương rẫy, chọc lỗ tra hạt và theo tín ngưỡng "vạn vật hữu linh", thì việc [Việc] cúng các Yàng [(Giàng)] để cầu cho mùa màng tươi tốt là điều không thể thiếu [trong đời sống tâm linh của bà con]. Những bài cầu cúng trong các lễ nghi theo nông lịch, cũng có xuất xứ giai điệu từ dân ca, và là nguồn gốc của thể loại hát - kể trường ca. Để cúng thần đất khi lập buôn[,] người chủ làng khấn: "Tôi dẫn dắt gia đình/Tôi dẫn dắt làng buôn/Cầu thần chớ nói lời giận dữ/ Cầu thần chớ mắng mỏ thân tôi" (B[b]ài cúng của người Mnông). Trong lễ cúng hồn lúa phải cầu xin: "Búi rơm cho to tựa tranh lợp nhà /Hỡi hạt thóc to,/Hỡi hạt thóc bé /Nay mau về với ta" (B[b]ài cúng của người K’Ho [Cơ-ho]). Đầu mùa sản xuất phải có lễ cầu mưa: "Buôn đằng đông mây lui nhanh xuống/Buôn đằng tây mây cuốn nhanh lên/Ước sao cho được trận mưa to/Ước sao cho được cả mưa rào" (B[b]ài cúng của người Ê Đê [Ê-đê]) [.] Đến lúc gieo hạt lại phải cầu xin: "Này rượu một ché, gà một con/gà Yàng ăn gan, rượu Yang ngậm cần/Yang thêm bông cho lúa, thêm hạt cho kê/Sâu ở gốc rễ hãy bắt sạch trơn/Mọc lên được búp/Đức nên được trái" (B[b]ài cúng của người Jrai [Gia-rai]). Được mùa lớn phải tạ ơn, hiến sinh bằng trâu: "Tiết trâu đã xoa lên đầu/Cho dân làng sống lâu khỏe mạnh/Cho đầy chòi lúa bắp". (B[(b]ài cúng của người Xơ Đăng [Xơ-đăng]).

4. Nhiều dân tộc Tây nguyên có hệ thống luật tục bằng văn vần, do những người thông thái trong buôn, plei nắm giữ. Khi có việc xảy ra ở trong cộng đồng cần có sự phân xử, họ là người đứng ra thay mặt chủ làng "cầm cân nảy mực". Đây là sự tập hợp [Họ cất tiếng hát] những câu răn dạy về phương thức đối nhân xử thế giữa cá nhân với cộng đồng, với thiên nhiên, như lời người già hay cha mẹ Ê Đê [Ê-đê] dạy con cái: "Con gái (phải) biết rõ thân họ/Con trai biết rõ thân ta/Bò trâu biết ai là chủ".

Đi xúc cá ngưòi K’Tu hát:

"Vừa thả lứơi, vừa bơi/ Cá mắc vào lưới/Trắng như bã mía rơi"

"Ăn" ong trên rừng cũng thành lời ca:

"Ong như lúa vãi/Ong giống rũ nằm cho đông/Leo lên tận ổ ktưng/Lấy cho hết mật rừng, mật cây". (Dân ca của người Ê Đê).

Đến cơn ho cũng được hát thành lời:

"Cơn ho khôc khôc/Cơn ho trăng cho/Cơn ho đầy trời/Cơn ho đầu rừng (Dân ca Mnông).

Nhiều nhất, hay nhất là những bài hát đố, hát giao duyên, chỉ cần ngồi kề bên nhau, hát lên một câu là có người đối đáp lại ngay. Ngắm người yêu chàng trai Bâhnar ca ngợi. [:]"Em thắm đẹp như hoa cheng rét/Tóc như suối nguồn êm trôi/Cuối rừng anh nhìn em ngẩn ngơ" Không lấy được nhau thì họ dám thề thốt: [;] "Hai ta chết sẽ nằm chung một hòm/Em hoá thành thần chớp sáng/Anh hoá thành thần sét thét vang". (Dân ca Ê đê)

6. [Có thể nói,] D[d]ân ca [Tây Nguyên], như hơi thở của con người, như miếng cơm nướng thơm trong ống nứa trên bếp lửa hồng, bầu nước suối trong mát ngọt lành [nơi đây]. Dân ca không chỉ quen thuộc, mà còn gắn bó hàng [hằng] ngày với cuộc sống của bà con các dân tộc thiểu số [Tây Nguyên]. Điều đặc biệt ở đây là nó  [Nó] nằm trong tâm thức, trong máu thịt của mỗi con người, nên các nghệ nhân không phải chỉ có giọng hát hay, mà còn [giỏi] ứng tác ngay qua những làn điệu có sẵn ấy, [để viết lên] những nội dung mới rất có vần có điệu nữa [có vần điệu và giàu biểu cảm].

Đặc trưng văn hóa vùng Tây Nguyên, sđd, tr. 261-263