Làng bánh chưng Bờ Đậu đỏ lửa suốt ngày đêm trong những ngày cận Tết cổ truyền. Ảnh: Cao Tuân

Cả làng theo nghề bánh chưng

Làng bánh chưng Bờ Đậu thuộc xã Cổ Lũng, huyện Phú Lương (Thái Nguyên) cách trung tâm thành phố Thái Nguyên khoảng 8km. Điểm làm bánh chưng tấp nập nhất là ngã ba Bờ Đậu, đây được coi là nơi trung chuyển nối tuyến quốc lộ 3 và 37 với trục đường Tuyên Quang – Lào Cai, Điện Biên, Bắc Kạn, Yên Bái….

Hỏi về cái tên “Bánh chưng Bờ Đậu” này, ông Nguyễn Văn Ánh, Chủ tịch UBND xã Cổ Lũng cho hay, “bánh chưng Bờ Đậu” là cách gọi biến thể của Bò Đậu. “Thời xưa, có một ông cụ đi bán bò thường xuyên buộc bò vào đống guốc (cọc) ven đường. Nơi đó có rất nhiều bò nằm nên gọi là làng Bò Đậu. Về sau, người dân biến thể và đổi thành làng Bờ Đậu. Làng nghề bánh chưng cũng gắn liền với tích đó”, ông Ánh kể.

Theo lời bà Nguyễn Thị Bích Liên, Trưởng ban làng nghề thì bánh chưng Bờ Đậu có lịch sử từ những năm 1960. Người đầu tiên làm bánh là cụ Nguyễn Thị Đấng. Ngày ấy, quán bánh của cụ nằm đơn sơ dưới gốc cây phượng thuộc xóm Bò Đậu nhưng lúc nào cũng đông khách. Khách đến ăn tấm tắc khen ngon. Nhờ bán bánh, cụ nuôi được cả gia đình và lo cho 6 người con ăn học trưởng thành. Khi về già, cụ truyền lại nghề cho các con cháu duy trì và phát triển.

“Trước đây, khi cuộc sống còn khó khăn, đói nghèo, người dân chỉ gói bánh chưng vào dịp Tết để thờ cúng ông bà tổ tiên. Trải qua thời gian, thấy nghề làm bánh đem lại cuộc sống sung túc hơn, người nọ học người kia làm bánh rồi đem bán, từ đấy nghề làm bánh chưng được nhân rộng ra cả làng. Tính riêng tại xóm 9, xã Cổ Lũng, hơn 1.000 nhân khẩu đều theo nghề làm bánh, từ người già cho đến trẻ nhỏ”, bà Liên chia sẻ.

Những nguyên liệu đặc biệt

Bánh chưng ở Bờ Đậu được luộc bằng nước suối để giữ hương vị đậm đà.

Tháng Chạp Âm lịch, đến Bờ Đậu có thể cảm nhận rõ không khí Tết đang đến rất gần. Trong từng hộ gia đình, già trẻ gái trai đều được phân công làm bánh để cho phục vụ những nồi bánh chưng dã chiến đáp ứng nhu cầu trong những ngày Tết. Những em bé thì tỉa lá, người lớn thì lấy nước, luộc bánh, phụ nữ thái thịt, đãi gạo, cụ già luộc bánh. Nhà nào cũng tất bật gói bánh, từng nồi bánh chưng bốc khói nghi ngút, tỏa mùi thơm đậm đà.

Khác hẳn với nhiều nơi làm bánh chưng khác, làng bánh chưng Bờ Đậu không sử dụng khuôn để gói mà 100% người dân đều gói thủ công bằng tay. Mặc dù vậy, dưới những đôi bàn tay khéo léo, điêu luyện của những người thợ, từng chiếc bánh vẫn vuông thành sắc cạnh, rất đẹp.

Gia đình anh Đỗ Văn Công đã gắn bó với nghề 20 năm nay cho biết, việc gói bằng tay sẽ có thể điều chỉnh cho chiếc bánh thật chặt, vuông đều 4 cạnh bằng nhau, khi cho vào luộc không hề bị méo mó, căng phồng, chiếc nào chiếc nấy đều vuông thành sắc cạnh.

Là một trong những gia đình có truyền thống gói bánh lâu năm nhất, bà Nguyễn Thị Tâm cho biết, kỹ thuật gói bánh để tạo nên những nét độc đáo riêng biệt của làng nghề Bờ Đậu là sự kết hợp nhuần nhuyễn những nguyên liệu. Theo đó, gạo nếp để gói bánh được mua ở vùng núi rừng Định Hóa (Thái Nguyên), hạt gạo mẩy tròn, trắng tinh, sau khi đãi lọc qua ba lần nước rồi để ráo. Đậu làm nhân phải là đậu xanh nguyên lõi, vỏ mỏng, vàng tươi, dẻo và có vị thơm tự nhiên. Nhân bánh được làm bằng thịt lợn ba chỉ tươi ngon, săn chắc, ướp với hạt tiêu bắc và được gói bằng lá dong xanh mướt, bản rộng, được đưa về từ núi rừng Na Rì, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn.

Sau khi gói xong, bánh được ngâm trước với nước trong khoảng thời gian 30 phút rồi đặt vào những nồi cỡ lớn để luộc bánh. Bánh được đun từ 8 – 10 tiếng, khi nước cạn phải chan thêm nước để cho bánh chín đều từ trong ra ngoài. Đặc biệt, nước luộc bánh chưng được lấy từ suối nguồn trên núi đá phía sau làng Bờ Đậu. Người dân nơi đây vẫn gọi đó là nước “giếng thần”. Theo bà Tâm, ở làng Bờ Đậu, toàn bộ nước luộc bánh được lấy trên núi đá tự nhiên. Đây là thứ nước trời cho, trong vắt, để tạo nên một vị riêng biệt, độc đáo của bánh so với các tỉnh thành khác.

“Do có nước “giếng thần” trời ban nên khi luộc, bánh giữ nguyên được màu xanh lá cây tạo nên mùi thơm đậm đà hòa quyện trong nồi bánh. Bởi vậy, người Bờ Đậu thường có câu ca: “Bánh chưng luộc nước giếng thần; Thơm ngon mùi vị có phần trời cho”. Đó như là một đặc sản mà chỉ vùng Bờ Đậu mới có thể làm nên những chiếc bánh hoàn hảo, vuông vắn với hương thơm đậm đà, tinh khiết làm ấm lòng du khách trong những mâm cỗ ngày Tết”, bà Tâm tự hào.

“Phất” lên nhờ bánh chưng

Bánh chưng Bờ Đậu được gói bằng tay nhưng vẫn vuông thành sắc cạnh

Làng bánh chưng Bờ Đậu nổi lửa quanh năm, nhưng nhộn nhịp, tấp nập nhất là vào những ngày giáp Tết. Theo tìm hiểu, trước đây khi chưa có nghề bánh chưng, người dân xã Cổ Lũng chủ yếu làm nông nghiệp, trồng lúa, trồng chè. Các hộ gia đình đa số sống trong cảnh nhà tranh, vách đất.

Nhờ có nghề làm bánh chưng truyền thống, cuộc sống của người dân dần vươn lên thoát nghèo. Đặc biệt từ khi được công nhận làng nghề, làng bánh chưng Bờ Đậu đã tạo được thương hiệu nức tiếng gần xa. Trung bình, một chiếc bánh chưng được được bán với giá 30.000 đồng. Ngoài bánh hình vuông truyền thống, làng nghề còn sản xuất loại bánh có hình trụ tròn, tương tự bánh tét của Nam Bộ, giúp cho người tiêu dùng có nhiều lựa chọn. Trong đó, bánh được chia làm nhiều loại, giá cả cũng có sự chênh lệnh nhau. Đối với loại bánh chưng nhỏ được bán với giá 10.000 đồng/chiếc. Loại bánh chưng vuông nhỡ có giá 20.000 đồng/chiếc. Đối với bánh vuông to, chủ yếu bán trong ngày Tết có giá 50.000 đồng/chiếc.

Nghề bánh chưng không những tạo công ăn việc làm cho người dân mà còn tạo điều kiện cho nhiều gia đình phát triển kinh tế. Đến Cổ Lũng có thể thấy san sát những ngôi nhà tầng kiên cố, khang trang. Điển hình như cửa hàng bán bánh chưng khang trang của gia đình ông Nguyễn Văn Đức, một thương binh đã làm vươn lên làm giàu từ nghề làm bánh chưng. Hiện nay cửa hàng của ông Đức trở thành một đầu mối bánh chưng nổi tiếng trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên.

Cho đến nay, bánh chưng Bờ Đậu chưa có hợp đồng xuất ngoại, tuy nhiên nhưng người dân cho biết, rất nhiều bạn bè công tác ở nước ngoài thường về đây đặt bánh, mang đi biếu, tặng như là một sản vật nức tiếng của quê hương và không thể thiếu trong những mâm cỗ ngày Tết cổ truyền của dân tộc.

Gia đình anh Nguyễn Văn Bình, ở xóm Cổ Lũng cho biết, trung bình hàng ngày một gia đình ở Bờ Đậu xuất ra ngoài thị trường khoảng 150 chiếc bánh chưng. Với ngày Tết, nhu cầu lên tới 800 - 1.000 chiếc/ngày, nên hầu như số lượng bánh làm ra không đủ để bán, đặc biệt là trong những dịp Tết đến xuân về.